Zagrożenia epidemiologiczne na terenie austriackiej Przedlitawii od XIX w. do 1914 r. Aspekty prawne i administracyjne
Jan Tomczyk
W monarchii habsburskiej w XIX wieku w kategoriach bezpieczeństwa wewnętrznego państwa należy rozpatrywać działania podejmowane w zakresie ochrony zdrowia publicznego. Celem nadrzędnym była poprawa dostępności do usług medycznych, jakości wyżywienia społeczeństwa, warunków sanitarnych i weterynaryjnych oraz skuteczna likwidacja skutków epidemii na terenie państwa.
Władze centralne ważną rolę do odegrania w ramach kompetencji nadzorczych służbą zdrowia wyznaczyły administracji terenowej, która sprawowała pieczę nad siecią szpitali oraz wielu innymi instytucjami, tworzonymi w ramach instytucjonalnej działalności społecznej (między innymi: „domami obłąkanych”, „zakładami położniczymi”, „domami podrzutków”, „zakładami mamek”, „zakładami szczepienia ospy”, „domami kalek”) oraz przestrzegania przepisów sanitarno-policyjnych, dotyczących czystości rzek i jezior, ścieków, kanałów, ulic i placów, itp. Wszystko po to, aby ograniczać ewentualne źródła zagrożeń epidemii, które zbierały śmiertelne żniwo1. Masowe epidemie od stuleci dziesiątkowały ludność i zwierzęta hodowlane. W kategoriach globalnych należy traktować epidemie, które docierały do Europy z Azji. Oczywiście równie groźne były lokalne zarazy, do których dochodziło na terenie państw europejskich.
W XIX wieku w Austrii częste epidemie, a w konsekwencji także wysoka śmiertelność ludności wymagały działań nadzwyczajnych. Władze centralne wprowadzały procedury prawne, które obowiązywały w trakcie zagrożeń epidemiologicznych na terenie monarchii3. Zgodnie z okólnikiem wydanym przez Kancelarię Nadworną z 1802 roku, aby zapobiec epidemii ospy zwyczajnej, miały być prowadzone szczepienia w szpitalach stacjonarnych i doraźnie tworzonych lazaretach wojskowych. Okólnik nakazywał by wstrzykiwać preparat tzw. ospy krowiej, jako „pewny i nieszkodliwy środek przeciw zarazie ospy zwyczajnej”4. Kolejne administracyjne nakazy, tym razem wydane w formie najwyższych rozporządzeń cesarskich z 12 lipca 1803, 30 czerwca 1804 i 26 czerwca 1806 roku wprowadzały powszechność szczepień zarówno dorosłych jak i dzieci. Odpowiedzialną za wykonanie nakazu była nie tylko lokalna administracja cywilna, ale również proboszczowie w parafiach. Najwyższe rozporządzenie cesarskie z 26 czerwca 1806 roku przewidywało nagrody dla trzech lekarzy, którzy zaszczepią największą liczbę dzieci w poszczególnych krajach koronnych, w wysokości 100, 150 i 200 florenów (FL). W ramach prawnych restrykcji mających na celu ograniczenie skutków masowych epidemii należy traktować dekret cesarski z 8 lutego 1805 roku. Wydany na jego podstawie przez Nadworną Kancelarię okólnik z 1 marca 1805 roku mówił o „przestępstwie powietrza”, czyli roznoszeniu przez ludzi zarazy na szerszym obszarze państwa. W praktyce administracja cyrkularna i wojskowa tworzyły na terenie zagrożonym zamknięte strefy otoczone kordonem sanitarnym przez wojsko, których ludność nie mogła swobodnie opuszczać pod groźbą poważnych sankcji. zgodnie z paragrafem 4 obowiązującej w pierwszej połowie XIX wieku ustawy „na przestępców morowych”, wartownicy pilnujący granic strefy sanitarnej wyznaczonej wokół epidemii zarazy mieli prawo strzelać do osób, które chciały ją przekroczyć. Kwarantanna obejmowała zarówno zakaz przemieszczania się ludności, jak i przewóz towarów. Wydawane przez miejscowe władze zarządzenia określały czas obowiązywania restrykcyjnych przepisów na danym terenie. Na przykład władze Siedmiogrodu w okólniku z 14 marca 1825 roku wyznaczyły czas kontumacji dla urzędów granicznych i ludności na 20 dni, dla towarów na 40 dni, aż „powietrze” zupełnie się oczyści. Tam, gdzie epidemia zbierała tragiczne żniwa, okres kwarantanny był dłuższy. W Siedmiogrodzie również latem 1826 roku zastosowano takie rozwiązanie, ściśle kontrolując obszar wschodniej części Wołoszczyzny (Multanu z Bukaresztem). Podobnie było w innych regionach monarchii. Administracje miejscowe przestrzegały okresów kwarantanny. Epidemie chorób w pierwszych dziesięcioleciach XIX wieku były w Austrii i pozostałych państwach europejskich częstym zjawiskiem. Mając na celu poprawę sytuacji zdrowotnej poddanych, cesarz w 1813 roku podpisał reskrypt wprowadzający reformę służby zdrowia. W ramach państwowych służb medycznych w każdym cyrkule został ustanowiony lekarz ogólny oraz chirurg. Inni specjaliści, na przykład okuliści mieli obowiązek objazdu terenu, dokonywania badań wzroku i przeprowadzania operacji ratujących wzrok. Profilaktyka zdrowotna wśród ludności, na którą reforma kładła nacisk, szczególnie w pierwszej połowie XIX wieku, jak wykazano powyżej była słabą stroną państwowej służby zdrowia i oświaty.
Epidemie chorób zakaźnych w Europie wybuchały w XIX wieku bardzo często. Liczba ich ofiar była bardzo duża. Istnieją bardziej lub mniej szczegółowe przekazy, że ludność była dziesiątkowana przez choroby zakaźne1. Na przykład wielka epidemia cholery w latach 1830-1832 pochł
onęła ofiary w całej Europie, głównie w Rosji, Prusach, Austrii, Francji, Wielkiej Brytanii, Danii czy Szwecji. Podczas tej epidemii cholery we wszystkich prowincjach monarchii habsburskiej obowiązywały rygorystyczne procedury prawne dotyczące problematyki sanitarnej. Mając na względzie skuteczniejszą walkę z epidemią, cesarz austriacki Franciszek I, listem gabinetowym z 22 października 1830 roku powołał nadzwyczajną komisję z kanclerzem Mittrowskym na czele. W składzie komisji znaleźli się przedstawiciele Tajnej Kancelarii Nadwornej, Połączonej Kancelarii Nadwornej, Kancelarii Węgierskiej i Siedmiogrodzkiej, Nadwornej Rady Wojennej, Wydziału Medycznego Uniwersytetu Wiedeńskiego. Nadzwyczajna komisja nie sprostała jednak zadaniu i została rozwiązana listem gabinetowym z dniem 22 września 1831 roku. Sprawy walki z epidemią cholery wróciły, zgodnie z wcześniejszymi kompetencjami, do Połączonej Kancelarii Nadwornej i poszczególnych urzędów gubernialnych). Zaprowadzono na terenach objętych epidemią kordony sanitarne, utworzono polowe stacje kwarantanny, w których ludzie przebywali przez okres 14 dni. Granice wewnętrzne pomiędzy prowincjami zostały obsadzone wojskiem, ograniczając przepływ towarów i ludzi. Chociaż cesarz w czerwcu 1831 roku nakazał znieść większość kordonów sanitarnych i przywrócić wymianę handlową, to jednak w obawie przed rozpowszechnianiem się cholery niektóre władze gubernialne wydały rozporządzenia, na mocy których szkoły powszechne i gimnazja nie rozpoczęły z dniem 1 września 1831 roku szkolnego. Od 1831 do lata 1832 roku śmiertelność wśród chorych w Wiedniu wynosiła 64%. Dla ograniczenia rozwoju chorób, zgodnie z obowiązującym okólnikiem, władze miejskie nakazały dezynfekcję pomieszczeń w izbach chorych, gdzie zalegała duża liczba zwłok. Nakazano bardzo dokładne usuwanie odchodów i krwi także z ulic, pomieszczeń mieszkalnych i gospodarczych. Brakowało w Wiedniu i innych miastach monarchii obiektów komunalnych, które poddane dezynfekcji mogły przyjmować chorych. Ofiary cholery masowo notowano także wśród szlachty, która zachowywała szczególne środki ostrożności w swoich domostwach2. Poza Austrią właściwą, epidemia szerzyła się także w innych częściach monarchii. Miedzy innymi ogarnęła znaczne połacie Galicji, gdzie zmarło około stu tysięcy osób. W księgach parafialnych w okresie epidemii z lat 1831-1832 proboszczowie dokonywali wpisu grassans lub grassante (grasować)3. W tym czasie ludność galicyjska określała epidemię cholery jako „grasujące powietrze”. W Galicji w następnych latach wybuchały ponownie epidemie cholery, między innymi w latach 1847-1849, 1855, 1873.
Epidemia z lat 1830-1832 sparaliżowała austriacką gospodarkę, ludzie nie mogli zarobkować, wielu straciło pracę. Urzędy miejskie w Wiedniu i w innych dużych miastach przy wsparciu z budżetu centralnego organizowały roboty publiczne. Przy budowie nowych gmachów użyteczności publicznej zatrudniano osoby, które przez długie miesiące trwania epidemii utraciły możliwość zarobkowania. Wśród wielu masowych epidemii jakie nawiedzały monarchię habsburską należy przytoczyć również epidemię cholery z lat 1854-1855. Wówczas zmarło także wielu członków personelu medycznego, którzy nieśli pomoc ofiarom cholery. Liczba zmarłych lekarzy i członków personelu pomocniczego była tak duża, że problemem społecznym stały się pozbawione środków do życia wdowy i dzieci, które zgodnie z obowiązującym prawem nie mogły otrzymać zabezpieczenia emerytalnego. W połowie lipca 1856 roku cesarz Franciszek Józef I najwyższym rozporządzeniem przyznał zasiłki dla wdów i dodatki dla dzieci po lekarzach i członkach personelu pomocniczego, którzy zmarli w wyniku zarażenia się cholerą podczas pełnienia obowiązków służbowych. Pomoc finansowa objęła wdowy i sieroty po rządowych lekarzach okręgowych, „dozorcach chorych” i wynajętych przez władze lekarzach (niebędących w czynnej służbie państwowej) do walki z epidemią. Poza przyznanymi zasiłkami i dodatkami, upr
awnione osoby otrzymały provisio w wysokości od 6 do 15 krajcarów dziennie 4. Choroby zakaźne były nadal w drugiej połowie XIX wieku zjawiskiem masowym i dziesiątkowały ludność monarchii habsburskiej. Ważnym czynnikiem negatywnie wpływającym na wysoki poziom zachorowalności był niski poziom higieny oraz jakość wody pitnej. Na przełomie XIX i XX wieku w większych miastach monarchii habsburskiej, w tym w Wiedniu wybudowano wodociągi i nowoczesne stacje uzdatniania wody. W wyniku tych działań modernizacyjnych spadła liczba masowych zatruć i epidemii.
Wpływ na rozwój chorób zakaźnych w niektórych regionach monarchii miał także głód. W okresie przedkonstytucyjnym, szczególnie w pierwszej połowie lat czterdziestych XIX wieku dotknął on Galicję i Bukowinę. W okresie konstytucyjnym ustawową odpowiedzialność za ograniczenie skutków głodu cesarz nałożył na władze samorządowe krajów koronnych. Niestety i one, pomimo udzielania zapomóg i pożyczek dla ludności dotkniętej nieurodzajem, nie były w stanie skutecznie zwalczać zjawisko głodu. Wśród szeregu chorób należy wskazać na chorobę biedoty, jaką była pelagra. Od stuleci była chorobą o wysokim poziomie śmiertelności. Susze i inne klęski powodowały dość powszechny głód wśród najbiedniejszych warstw ludności, w konsekwencji zwiększony poziom zachorowalności. Epidemia we Włoszech i południowych krajach monarchii habsburskiej w latach osiemdziesiątych XIX wieku przybrała niebezpieczne rozmiary. W granicach monarchii habsburskiej szczególnie na terenie Gorycji i Gradyski. Sprawą zajął się rząd.
Pocztówki galicyjskie prof. Zbigniewa Frasa druga strona
